Ineens is de 106 jaar oude Filipijnse Apo Whang-Od op elke nieuwswebsite en in elke krant te zien. Ze is namelijk het oudste model dat ooit op de cover van modemagazine Vogue heeft gestaan. Op de voorkant van de Filipijnse editie van Vogue kijkt ze met een serene glimlach en kleurrijke sieraden de camera in. Maar dat zijn niet haar enige versieringen. Haar armen en bovenlijf zijn helemaal bedekt met traditionele batok-tatoeages.
Dit artikel gaat in op de vraag waarom het zo bijzonder is dat Apo Whang-Od als covermodel op de Vogue staat en geeft uitleg over haar rol als inheemse vrouw in het in leven houden van een duizend jaar oude tatoeage-cultuur. Daarnaast geeft dit artikel ideeën over hoe cultuureducatieve thema’s zoals esthetiek en cultureel erfgoed in de klas besproken kunnen worden aan de hand van de foto en het verhaal van Apo Whang-Od.
De coverfoto van Apo Whang-Od is om vele redenen opvallend te noemen. En om evenveel redenen een prachtige manier om een aantal cultuureducatieve thema’s aan te snijden in de klas. Want deze foto en het verhaal van Whang-Od is niet alleen voor lezers en lezeressen van de Vogue interessant, ook voor kinderen valt er aan de hand van haar foto en haar verhaal een hoop te bedenken en te bevragen. Dus waarom in een kringgesprek niet eens de vraag opgooien wat schoonheid nu eigenlijk is of waarom tatoeages cultureel erfgoed kunnen zijn?
“I have a great responsibility. With every tattoo, I am sharing a piece of Kalinga’s history and culture with someone new.” - Apo Whang-Od
De diversiteit van schoonheid
In een samenleving waar de schoonheid van het ouder worden niet bepaald wordt gevierd, is het verrassend een 106 jaar oude vrouw op de cover van een modeblad te zien, laat staan van inheems afkomst. Het zet aan tot nadenken over de diversiteit van schoonheid en de strikte ideeën die met name in het Westen over schoonheid bestaan. Dit kan een mooi startpunt zijn voor een filosofisch gesprek over schoonheid, met een duur woord esthetiek, in de klas. Wanneer is iets mooi? Is de foto van Apo Whang-Od mooi? Waarom wel of waarom niet?
“Wij vinden dat het concept schoonheid moet evolueren, met diverse en inclusieve gezichten en vormen’’, zegt de hoofdredactrice van de Filipijnse Vogue, Bea Valdes tegen CNN. ”Het gaat ons om de schoonheid van de mensheid.’’
Een mooie uitspraak van de Filipijnse hoofdredactrice. Schoonheid is geen vaststaand gegeven. Het verandert mee met de tijd waarin we leven en wordt door allerlei aspecten beïnvloed, met name door de media. De nadruk op diversiteit en inclusie is hierin belangrijk, omdat het ruimte geeft aan verschillende visies, verhalen en ideeën, die naast elkaar kunnen bestaan. Het stuurt weg van één waarheid over wat schoonheid is en hoe helaas in het Westen nog steeds overwegend wordt gedacht over wat en wie mooi is.
Aansluitend bij de vraag wat schoonheid is en het belang van diversiteit en inclusie in deze discussie, kan op dit thema voortgeborduurd worden door met leerlingen te praten over waarom zij denken dat mensen met een inheemse achtergrond, zoals Apo Whang-Od, bijna nooit worden weergegeven in de media. En waarom het belangrijk is dat deze mensen een gezicht krijgen en hun verhalen aan een breed publiek kunnen vertellen.
Kunstenares en ambachtsvrouw
Een andere reden die de coverfoto van Apo Whang-Od zo bijzonder maakt, is dat naast haar uiterlijk, haar talent als kunstenares en ambachtsvrouw centraal staat. Haar ontwerpen zijn vaak geïnspireerd door de natuur, met symbolen zoals rijstterrassen, ladders, duizendpoten en slangen. Elke batok-tatoeage is uniek en heeft een belangrijke betekenis voor de persoon die hem ontvangt.
De traditionele wijze van deze vorm van tatoeëren omvat het gebruik van een doorn of bamboenaald om complexe ontwerpen op de huid te creëren. Van roet of houtskool en water wordt zwarte inkt gemaakt, die op de doorn wordt geveegd en in de huid wordt getikt met een bamboehamer van 30 cm. Het proces is zeer pijnlijk en kan uren of zelfs dagen in beslag nemen, afhankelijk van de complexiteit van het design.
Apo Whang-Od begon met het beoefenen van de kunst van het batok-tatoeëren op 15-jarige leeftijd en is een icoon geworden in de wereld van de tattoo-kunst. Niet alleen vanwege haar talent en leeftijd, maar ook omdat ze bijna eigenhandig de duizend jaar oude tattoo-traditie in stand houdt. Dit maakt van haar een mambatok, een zeer gerespecteerde, traditionele tattoo-artiest binnen de Kalinga-gemeenschap. De Kalinga is een inheems collectief van overwegend traditionele rijstboeren en ambachtslieden. Ondanks eeuwenlange bezettingen van de Filippijnen, eerst door Spanje, daarna door de V.S. en tot slot door Japan, is de regio nooit in handen van kolonisten gevallen. Apo Whang-Od is op dit moment de enige overgebleven mambatok.
De traditie van het tatoeëren
Hoewel in het Westen tatoeages van oorsprong een negatieve connotatie hebben en werden geassocieerd met criminelen, motorbendes en zeelieden, zijn batok-tatoeages en de kunst van het tatoeëren een belangrijk onderdeel van de cultuur van de Kalinga, net zoals voor vele andere inheemse culturen. Het is een manier waarop de Kalinga-bevolking identiteit, status en cultureel erfgoed uitdrukken.
Voor mannen is een Kalinga-tatoeage een teken van kracht, rijkdom en macht. Voor vrouwen en meisjes staan de tatoeages symbool voor schoonheid. Een tatoeage verandert een meisje in een vrouw, en hoe meer tatoeages je hebt, hoe mooier je bent. Daarnaast hebben veel paren dezelfde tattoos. Het is een Kalinga-traditie dat de echtgenotes hun tatoeages matchen met die van hun echtgenoten.
Een ander onderscheid met de Westerse tattoo-cultuur, is dat in dit deel van de wereld tatoeages symbool staan voor het tonen van individualiteit en het anders zijn dan anderen. ln de Kalinga-cultuur laten tatoeages juist zien dat je tot eenzelfde gemeenschap behoort en drukken ze daarmee eenheid uit. Het geeft inzicht in de kunst, rituelen, tradities en ambachtschap van de mensen die tot de Kalinga behoren.
In 2018 ontving Apo Whang-Od de Dangal ng Haraya-prijs, de hoogste onderscheiding die aan Filippijnse kunstenaars wordt toegekend, voor haar bijdrage aan het behoud van de traditionele Kalinga-tatoeage. Met deze prijs wordt de culturele waarde van de batok-tatoeages erkend. Het draagt bij aan het behoud van deze oude en rijke traditie als onderdeel van het Filipijnse erfgoed.
De kunst van het tatoeëren heeft dus verschillende betekenissen in verschillende culturen. Dit kan een interessante invalshoek zijn voor de discussie in de klas over wat schoonheid is. Kennen de kinderen mensen met tatoeages? Zijn tatoeages mooi? Waarom wel of niet? Wat vinden ze van de tatoeages van Apo Whang-Od? Door haar tatoeages in de context van haar cultuur te plaatsen en haar rol van het in leven houden van deze tatoeage-kunst uit te leggen, kunnen de tatoeages wellicht de vraag of ze mooi zijn of niet ontstijgen. De tatoeages vertellen een verhaal van een groep mensen. Het gaat hierbij misschien niet eens zo zeer om hoe het eruit ziet, maar wat het betekent voor de mensen die ze dragen en hoe ze in staat zijn op deze wijze uitdrukking te geven aan hun cultuur.
Tatoeages als cultureel erfgoed dus. Om de link tussen tatoeages en cultureel erfgoed tastbaarder te maken, kunnen de leerlingen in kleine groepjes aan de slag met de vraag: Als wij in Nederland onze cultuur ook met tatoeages zouden uitdrukken, hoe zouden deze tatoeages er dan uitzien? Of, als (Nederlands) cultureel erfgoed nog niet behandeld is in de klas, kan er ook begonnen worden met de vraag: wat voor een tatoeage past bij ons als klas? Met papier en potlood kunnen ze zelf tatoeages ontwerpen en uitleg geven over waarom ze voor deze ontwerpen gekozen hebben.
De volgende generatie
Ondanks haar leeftijd blijft Apo Whang-Od tatoeëren en geeft ze haar vaardigheden door aan de jongere generatie. Een mambabatok kan haar kennis en ervaring alleen doorgeven aan bloedverwanten. Daarom brengt ze haar achternichtjes, Grace en Elyang Wigan, de kunst van het tatoëren bij, zodat de traditie van de batok-tatoeage voort kan blijven leven.
Whang-Od verwelkomt ook bezoekers van over de hele wereld in haar huis om hen een tatoeage en informatie te geven over de Kalinga-cultuur. Dit betekent dat de batok-tatoeages een andere betekenis krijgen. Voor de toeristen die geen onderdeel zijn van de Kalinga, hebben de tattoos niet dezelfde emotionele en culturele waarde, maar dienen eerder een esthetisch doel. Hoewel dit de originele betekenis van de tatoeages en de grote rol die ze binnen de Kalinga-gemeenschap innemen wellicht teniet doet, geeft dit tegelijkertijd ook de financiële middelen en bekendheid aan de Kalinga en batok-tatoeages om de traditie in leven te kunnen houden.
Comments